حدیث موضوع
حدیث موضوع یا حدیث ساختگی روایتی است که به دروغ به پیامبر(ص) یا امام معصوم(ع) نسبت داده شده است. به حدیث موضوع، حدیث مجعول و حدیث جعلی هم می‌گویند. از نظر فقیهان نقل روایاتِ موضوع، برای کسی که از ساختگی‌بودن آن آگاه باشد، حرام است؛ مگر اینکه به‌عنوان مصداق حدیث ساختگی مطرح شود.
حدیث موضوع از اقسام حدیث ضعیف است؛ با این تفاوت که برخلاف حدیث موضوع نقل سایر اقسام حدیث ضعیف حرام نیست. در کتاب‌های درایه برای شناخت حدیث موضوع نشانههایی ذکر شده است که از آن میان مخالفت محتوای حدیث با عقل، قرآن، سنت و ضروری مذهب است.
برخی از عالمان مسلمان کتاب‌هایی به‌منظور جمع‌آوری احادیث موضوع نوشته‌اند. کتاب‌های ابوهریره، نوشته سید عبدالحسین شرف‌الدین، احادیث ساختگی، نوشته سید علی حسینی میلانی و الاخبار الدخیلة نوشته شیخ محمدتقی شوشتری از آثار شیعیان در این زمینه است.
مفهوم‌شناسی
حدیث موضوع روایتی است که توسط جاعلان حدیث ساخته شده و به‌دروغ به پیامبر اسلام(ص) یا یکی از امامان معصوم(ع) نسبت داده شده باشد. به چنین حدیثی حدیث مجعول یا جعلی هم می‌گویند. جعل حدیث به شیوه‌های گوناگونی مانند جعل حدیث کامل، افزودن الفاظی به حدیث یا کاستن از آن و تغییر یا تحریف لفظ انجام می‌شده است.
نمونه‌ای از احادیث جعلی
در کتاب تاریخ بغداد(نوشته شده در قرن پنجم قمری) از پیامبر نقل شده است که «إِذا رَأیتُمْ مُعاوِیةَ یخْطُبُ عَلَی مِنْبَرِی فاقبَلِوه، فانّه امینٌ مأمونٌ»؛ هرگاه مشاهده کردید معاویه بر منبرم سخن می‌گوید، او را پذیرا شوید؛ زیرا وی درست‌کار و درخور اطمینان است. به‌گفته محمدتقی شوشتری رجالی شیعه (۱۲۸۱-۱۳۷۴ش)، روایت مذکور به‌صورت «إذا رَأَیتُمْ مُعاوِیةَ یخْطُبُ عَلَی مِنبَرِی فاقْتُلُوه»؛ چون دیدید معاویه بر منبرم سخن می‌گوید، او را بکشید، بوده و «فاقْتُلوه» (او را بکشید) به «فاقْبَلُوه» (او را تصدیق کنید) را تغییر داده و با افزودن عبارت «فإنّه امینٌ مأمونٌ»، بر عدم تغییر روایت شاهد آورده‌اند.
نشانه‌های حدیث موضوع
رجالیان نشانههایی را برای شناخت احادیث ساختگی از احادیث صحیح بیان کرده‌اند؛ از جمله: اعتراف سازنده حدیث به جعلی‌بودن آن، وجود قرینه‌ای که بر ساختگی بودن حدیث دلالت کند؛ مانند سست‌بودن لفظ حدیث و مخالف‌بودن حدیث با ضروری مذهب.
همچنین مخالفت حدیث با عقل، قرآن و سنت قطعی به‌گونه‌ای که با آنها قابل‌جمع نباشد و نتوان آن را تأویل کرد، تنهابودن راوی در حدیثی که موضوعی مهم دارد، مانند روایت ابوبکر از عدم ارث‌گذاری پیامبران و زیاد هروی در بیان ثواب و عقاب بعضی از اعمال، از نشانه‌های احادیث ساختگی ذکر شده است. به‌گفته عبدالله مامقانی در مقباس الهدایه تخریب چهره اسلام و تقویت جریان‌های انحرافی، از دیگر نشانه‌های ساختگی‌بودن حدیث است.
تعابیر رجالی
رجالیان برای اشاره به احادیث ساختگی و جاعلان حدیث تعابیری به کار می‌برند. برخی از تعابیر برای نشان‌دادن حدیث جعلی عبارت‌است از: «هذا حدیثٌ موضوع»(این حدیث جعلی است)، «موضوعٌ الی النبی» (به‌دروغ به پیامبر نسبت داده شده)، «هذا حدیثٌ کَذِب» (این حدیث دروغ است)، «مکذوبٌ علی رسول‌الله»(دروغ‌بسته بر رسول خدا).
تعابیر به‌کاررفته در خصوص جاعلان حدیث هم به این شرح است: «اَکْذبُ الناس» (دروغگوترینِ مردم)، «کان الوضعُ صناعتَه» (حرفه‌اش، جعل‌حدیث بود)، «الکِذبُ بِضاعتُه» (سرمایه‌اش دروغ است)، «الیه ینتهی الکذب» (دروغ به او ختم می‌شود)، «منبع الوضع» (مرکز جعل‌حدیث)، «کان یضعُ الحدیث» (حدیث جعل می‌کرد)، «دَجّال» (بسیار دروغگو) و «متهمٌ بالوضع» (به جعل‌حدیث متهم است).
انگیزه جعل حدیث
درباره انگیزه ساخت و جعل حدیث میان جاعلان عواملی ذکر شده است که نزدیک‌شدن به صاحبان قدرت و حکومت، تخریب اسلام و یاری‌کردن فرقه‌های منحرف از آن جمله است. شهید ثانی غلات را از واضعان چنین روایاتی می‌داند.
- برای اطلاعات بیشتر، اینها را هم ببینید: جعل حدیث
حرمت نقل حدیث جعلی
نقل روایات ساختگی برای کسی که از ساختگی‌بودن آنها آگاه باشد، حرام است؛ چرا که مصداق اعانه بر اِثم (کمک به انجام‌دادن گناه)، اشاعه فحشا و گمراه‌کردن مسلمانان به شمار می‌رود؛ مگر آنکه این‌گونه احادیث به‌عنوان اینکه مصداق حدیث ساختگی‌اند، نقل شوند. حدیث موضوع بدترین نوع از اقسام حدیث ضعیف دانسته شده است. از این رو در تفاوت آن با دیگر اقسام حدیث ضعیف گفته‌اند نقل حدیث موضوع ممنوع است؛ اما نقل سایر اقسام حدیث ضعیف مشکلی ندارد.
آثار
برخی از عالمان شیعه و سنی احادیث جعلی را گردآوری کرده‌اند. برخی از کتاب‌های عالمان شیعه در این زمینه به شرح زیر است:
- ابوهریره، اثر سید عبدالحسین شرف‌الدین(۱۲۹۰-۱۳۷۷ق). در این کتاب چهل حدیث از ابوهریره ساختگی دانسته شده است.
- احادیث ساختگی، نوشته سید علی حسینی میلانی. در این کتاب احادیث به ترتیب خلفا بررسی شده است.
- اَلْاَخْبارُ الدَّخیلَة اثر شیخ محمدتقی شوشتری (درگذشت ۱۳۷۴ش). در این کتاب نمونه‌هایی از احادیث تحریف‌شده و ساخته‌شده بررسی شده است.
برخی از کتاب‌های اهل‌سنت که در آنها احادیث جعلی جمع‌آوری شده است، عبارت‌اند از: الموضوعات اثر ابن جوزی (درگذشت ۵۹۷ق)، اللّئالی المصنوعه اثر جلال‌الدین سیوطی (درگذشت ۹۱۱ق)، الموضوعات الکبرى اثر ملّا علی قاری هروی و احادیث السنن الاربعة الموضوعة بحکم الالبانی تحقیق محمد شومان رملی از آن جمله است.
پانویس
- ↑ مامقانی، مقباس‌الهدایة، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۲۹۲؛ شهید ثانی، شرح البدایة فی علم الدرایة، بی‌تا، ج۱، ص۱۵۵.
- ↑ رفیعی، درسنامه وضع حدیث، ۱۳۸۴ش، ص۱۶۷-۱۷۲.
- ↑ بغدادی، تاریخ بغداد، دار الکتب العلمیه، ج۱، ص۲۷۵.
- ↑ نگاه کنید به منقری، وقعة صفین، ۱۳۸۲ق، ص۲۱۶.
- ↑ شوشتری، الأخبار الدخیله، ۱۴۱۵ق، ص۲۳۰-۲۳۱.
- ↑ مامقانی، مقباس‌الهدایة، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۲۹۳.
- ↑ مدیرشانه‌چی، علم‌الحدیث، ۱۳۸۱ش، ص۱۳۱-۱۳۲.
- ↑ مامقانی، مقباس‌الهدایة، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۲۹۳ تا ۲۹۵؛ شهید ثانی، شرح البدایة فی علم الدرایة، بی‌تا، ج۱، ص۱۵۵.
- ↑ مامقانی، مقباس لهدایة، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۲۹۹.
- ↑ رفیعی، درسنامه وضع حدیث، ۱۳۸۴ش، ص۲۶۴-۲۶۵.
- ↑ شهید ثانی، الرعایه فی علم الدرایه، ص۱۵۴؛ مامقانی، مقباس‌الهدایة، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۲۹۶.
- ↑ مامقانی، مقباس الهدایة، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۲۹۹.
- ↑ شهید ثانی، الرعایه فی علم الدرایه، ۱۴۰۸ق، ص۱۶۰.
- ↑ مامقانی، مقباس‌الهدایة، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۲۹۲-۲۹۳.
- ↑ مامقانی، مقباس الهدایة، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۳۰۱.
- ↑ مامقانی، مقباس‌الهدایة، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۲۹۲-۲۹۳؛ شهید ثانی، شرح البدایة فی علم الدرایة، بی‌تا، ج۱، ص۱۵۵.
- ↑ مامقانی، مقباس‌الهدایة، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۲۹۲.
- ↑ شهید ثانی، شرح البدایة فی علم الدرایة، بی‌تا، ص۱۵۵؛ مامقانی، مقباس الهدایة، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۳۰۱.
- ↑ نگاه کنید به شرف‌الدین، ابوهریره، ۱۴۱۱ق، ص۱۶.
- ↑ نگاه کنید به میلانی، احادیث ساختگی، ۱۳۸۹ش، ص۱۵.
منابع
- خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد او مدینة السلام، تحقیق عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، بی‌تا.
- رفیعی محمدی، ناصر، درسنامه وضع حدیث، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۸۴ش.
- شرف‌الدین، سیدعبدالحسین، ابوهریره، قم، شریف رضی، ۱۴۱۱ق.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الرعایه فی علم الدرایه، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۸ق.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی، شرح البدایة فی علم الدرایة، بی نا، بی تا.
- مامقانی، عبدالله، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، قم، دلیل ما، ۱۳۸۵ش.
- میلانی، سیدعلی، احادیث ساختگی، قم، مرکز حقایق اسلامی، ۱۳۸۹ش.
- منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، تحقیق عبد السلام محمد هارون، قاهره، المؤسسة العربیه الحدیثه، ۱۳۸۲ق.
- شوشتری، محمدتقی، الاخبار الدخیله، تعلیق علی‌اکبر غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، ۱۴۱۵ق.
- مدیرشانه‌چی، کاظم، علم‌الحدیث، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۸۱ش.
پیوند به بیرون